این نوشته در تاریخ دوازدهم آذر ۱۳۹۶ در صفحه نخست روزنامه شرق منتشر شد که در ادامه تقدیم به همراهان خوب هم‌آفرينی می‌شود.
————————
پايان دوره نفت نزديک است. پايانی که به معنای از دست رفتن جايگاه تاثيرگذار نفت در اقتصاد جهانی و افت شديد و بی‌بازگشت قيمت نفت است. شواهد فراوانی وجود دارد که پايان دوره نفت، بر خلاف تصورات پيشين بسيار نزديک است. اما برخی مايل نيستند اين نشانه‌ها را ببینند و چشم را بر آنها بسته‌اند. برخی هم ديده‌اند و منافع اقتصاد نفتی برای‌شان آنقدر زياد است که تلاش می‌کنند ديگران اين نشانه‌ها را نبينند. شايد از اين راه دوران اقتدار آنها کمی طولانی‌تر شود.
از ذی‌نفعان اصلی اقتصاد نفتی، اپک يا همان سازمان کشورهای صادرکننده نفت و کشورهای عضو اين سازمان هستند. اين کارتل نفتی به دلايل کاملاً آشکار تلاش می‌کند تا با انتشار چشم‌اندازهای مهندسی شده، شواهد پايان زودهنگام دوره نفت را مخدوش يا کتمان کند. اين سازمان در آخرين گزارش چشم‌انداز انرژی خود که در تاريخ هفت نوامبر ۲۰۱۷ منتشر کرده همچنان بر افزايش تقاضای نفت در دهه‌های آتی پافشاری می‌کند. بر پایه اين گزارش، تقاضای نفت از حدود ۹۵ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۶ به حدود ۱۱۱ ميليون بشکه در روز در سال ۲۰۴۰ خواهد رسيد!
اما اقتصاد، اصول خودش را دارد و تلاش‌هايي از اين دست تاثیرگذاری محدود و مقطعی دارند. در شانزده نوامبر ۲۰۱۷ (یعنی تنها نه روز پس از انتشار گزارش چشم‌انداز انرژی اپک)، خبری بسيار مهم منتشر شد که بارتاب گسترده‌ای در محافل اقتصادی داشت. اين خبر نشان می‌دهد که بازیگران بزرگ اقتصاد جهانی پيام فروريزی زودهنگام اقتصاد نفت را شنيده و برای کم کردن اثرات منفی آن و بهره بردن حداکثری از فرصت‌های آن دست به کار شده‌اند. خبر این بود که بانک مرکزی نروژ می‌خواهد سهام صندوق سرمايه‌گذاری خارجی نروژ در شرکت‌های نفتی را بفروشد. صندوق سرمایه‌گذاری خارجی نروژ که با ارزش یک تریلیون دلار بزرگ‌ترین صندوق سرمایه‌گذاری جهان محسوب می‌شود، حدود ۳۷ میلیارد دلار سهام شرکت‌های بزرگ نفتی جهان همچون اکسون موبیل و رویال‌داچ‌شل را در اختیار دارد.
سبد سهام نفتی صندوق سرمايه‌گذاری خارجی نروژ
بی‌شک اين تصميم صندوق سرمایه‌گذاری خارجی نروژ با پيش‌بينی پايان دوره نفت و با هدف حفاظت از سرمايه ملی نروژ در مقابل افت شديد قیمت نفت و ارزش سهام شرکت‌های نفتی اتخاذ شده است. اگر چه نفت و گاز حدود یک‌پنجم از اقتصاد نروژ را تشکیل می‌دهد و اين کشور به هر صورت از پايان دوره نفت آسيب خواهد ديد. اما اقدام پيشگيرانه برای نفت‌زدايي از صندوق سرمایه‌گذاری این کشور، اقتصاد نروژ را از يک شوک اقتصادی شديدتر نجات می‌دهد.
خيلی‌ها از شنيدن اين خبر نگران و هراسان شدند. در پی انتشار خبر، ارزش سهام شرکت‌های نفتی کاهش يافت. از همه نگران‌تر، سعودی‌ها هستند که قصد دارند ۵ درصد از سهام شرکت نفت آرامکو را در سال ۲۰۱۸ در بورس‌های بزرگ دنيا عرضه کنند. عربستان برای فروش سهام آرامکو به دنبال مشتریان خاص است و روی صندوق سرمایه‌گذاری خارجی نروژ به عنوان یک مشتری بالقوه حساب ويژه باز کرده بود. اما اکنون با اعلام خبر نفت‌زدايي از اين صندوق بزرگ نروژی، نه تنها يک مشتری مهم از دست رفته، بلکه ديگران هم به اين راحتی دست‌به‌جيب نخواهند شد. سعودی‌ها که انتظار داشتند پنج درصد سهام آرامکو را در حدود ۱۰۰ ميليارد دلار بفروشند، الان اگر خبر ديگری از راه نرسد، بايد به عددی بسيار کوچک‌تر رضايت دهند.
مشکل اينجاست که به احتمال زیاد، ديگر صندوق‌های سرمايه‌گذاری و سهامداران هم پيام پايان دوره نفت را دريافت کرده‌اند و دست به کار شده‌اند. خيلی از آنها بی سروصدا کار نفت‌زدايي از سبد سهام‌شان را پيش می‌برند تا بتوانند سهام خود را به قيمت بالاتری نقد کنند. اما دير يا زود خبر آنها هم منتشر خواهد شد و عربستان که قصد دارد درآمد حاصل از فروش سهام آرامکو را وارد يک صندوق سرمايه‌گذاری کند، شاید هيچوقت به اين رویای بزرگ خود نرسد. بنابراين شاید رویای فروش سهام آرامکو و سرمايه‌گذاری در فناوری و نوآوری برای عربستان، نوشداروی بعد از مرگ سهراب باشد!
وقتی به فضای اقتصادی ايران و عملکرد سیاست‌گذاران اقتصاد ملی دقت می‌کنيم، گويي هيچ‌کدام از نشانه‌های پايان دوران نفت شنيده و ديده نشده‌اند! حتی از همان اقدام‌ها و برنامه‌های ديرهنگام عربستان هم خبری نيست! گويي می‌پندارند که چرخ اقتصاد نفتی همچنان دهه‌ها بر همين پاشنه موجود خواهد چرخيد! هيچ سناريوي عملی برای مواجهه با پايان دوره نفت در ايران وجود ندارد. با اين وجود، اعتقاد دارم که بزرگان بخش خصوصی بايد در اين زمينه پيش‌قدم شوند. تقريبا تمامی بنگاه‌های خصوصی کشور از اين پايان زودهنگام متاثر خواهند شد و بايد برای مواجهه با آن آستين‌ها را بالا بزنند. بخش خصوصی باید پرچم نوآوری را بردارد و برای فردای سقوط نفت برنامه‌ريزی و اقدام کند.
سپاس فراوان و عالی. سوالی داشتم: آیا می توانیم این پیش بینی را به محصولات وابسته به نفت نیز تسری دهیم. مثلا محصولات پتروشیمی محور هم افول و جایگزین خواهند داشت یا کاهش مصرف در مراحل نخست بیشتر از حوزه سوخت آغاز می شود؟
دکتر کنعانی عزیر. ممنون از لطف شما. پاسخ دقیق به سئوال خوب شما نیازمند بررسی سناریوهای مختلف پس از سقوط قیمت نفت است. بی‌شک محصولات پتروشیمی هم از این سقوط متاثر خواهند شد. شاید در ابتدا با افت قیمت مواد اولیه، رونقی هم بگیرند.